نکاتی درباره دوستی و دوست یابی
یكی از مباحث بسیار مهم در مسائل اجتماعی، میزان و نحوه ارتباط انسانها و به عبارتی، دوستیها و روابط دوستانه با یكدیگر است. انسان از انتخاب دوست ناگزیر است و محتاج به دوست. نكته مهم در این میان، تأثیر بسیار زیاد دوست بر شخصیت انسان است كه در ایات قرآن كریم و روایات معصومان علیهمالسلام، به این موضوع اشاره شده است.
در سوره فرقان خداوند حال برخی ظالمان را اینگونه بیان میدارد: ‹‹(روز قیامت) روزی است كه میبینی ظالم (از شدت حسرت) دست خود را میگزد و (میگوید:) ایكاش با فلان شخص دوست نمیشدم!››
امیر المؤمنان سلام الله علیه میفرماید: كسی كه شخصیت او بر شما مشتبه شد و از دین او اطلاعی نداشتید، به دوستانش نگاه كنید؛ اگر آنان از اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس بدانید كه او نیز هیچ بهرهای از دین خدا ندارد1.
در مورد دوست، در احادیث مطالب زیادی بیان شده، اما در این گفتار به فضل خداوند متعال با استفاده از ایات نورانی قرآن كریم، برخی شرایط و ملاكهای انتخاب دوست را بیان میداریم.
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنْ الْحَقِّ ممتحنه/1 ؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت میكنید؛ در حالی كه آنها به آنچه از حق برای شما آمده، كافر شدهاند.
در این دو ایه شریف خداوند صراحتاً از دوستی با كسانی كه دین مسلمانان را به باد سخریه و استهزا میگیرند، نهی فرموده است و به عنوان مثال و ذكر مصداق، بحث اذان را مطرح میفرماید.2
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ توبه/ 119؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
در تفسیر این ایه شریف آمده است: «صداقت شرط و ملاك اساسی دوستی است و اگر به دوست و همراه انسان، صدیق گفته شده است، بهخاطر صداقت او در رفتارش با دوست خود است».
هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَكُمْ آلعمران/ 119؛ شما كسانی هستید كه آنها را دوست میدارید، اما آنها شما را دوست ندارند.
آری، اگر دوستی یكطرفه باشد، باعث ذلت و خواری میگردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود
چه خوش بی مهربونی هر دو سر بی
كه یك سـر مهـربـونی دردسـر بی
وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیكُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ آلعمران/ 119؛ و هنگامی كه شما را ملاقات میكنند، (به دروغ) میگویند: ایمان آوردهایم، اما هنگامی كه تنها میشوند، از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان میگزند.
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَایأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَاعَنِتُّمْ آلعمران/118؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نكنید؛ آنها از هر گونه شر و فسادی درباره شما كوتاهی نمیكنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید.
ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَكَ وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ فصلت/ 34؛ بدی را با نیكی دفع كن، ناگاه (خواهی دید) همان كس كه میان تو و او دشمنی میكند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
در مقابل، تحمل نكردن دیگران و تندخو بودن، باعث میشود آنان از اطراف انسان پراكنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ آلعمران/ 159؛ به (بركت) رحمت الهی، در برابر آنان (=مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده میشدند.
مُحْصِنِینَ غَیرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ مائده/5 ؛ و زنان پاكدامن از مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب حلالاند، هنگامی كه مهر آنان را بپردازید و پاكدامن باشید، نه زناكار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید.
در این دو ایه خداوند از طرح دوستی با جنس مخالف نهی فرموده است. در ایه اول سخن از ترك دوستی دختران با پسران است و در ایه دوم ممنوع بودن دوستی پسران با دختران مطرح شده است.
در مورد این دو ایه 3 نكته قابل دقت است:
1.«أخدان» جمع خِِدن، به معنی دوست است؛ اما دوستیهایی كه دو ویژگی دارند: یكی اینكه پنهانی هستند و دیگری اینكه منشأ این نوع دوستیها شهوت و هوای نفس است.
2.علت جمع آمدن كلمه »أخدان« در ایه این است كه وقتی كسی برای فحشا و از روی شهوت دوست برمیگزیند، به یكی یا دوتا قانع نخواهد بود؛ چرا كه نفس انسانی وقتی به دنبال شهوات و خواستههای خود برود، حد توقف ندارد»4
3.در اینگونه دوستیها صداقت نیست؛ چرا كه قرآن دوستیهایی را كه بر اساس صداقت باشد، »صدیق« مینامد و تعبیر به خدن فقط در این دو ایه آمده است.
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمْ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِایمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ ممتحنه/10 ؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! هنگامی كه زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما ایند، آنها را آزمایش كنید ـ خداوند به ایمانشان آگاهتر است ـ هرگاه آنان را مؤمن یافتید، آنها را بهسوی كفار بازنگردانید.
بنابراین با توجه به حساس بودن بحث دوستی، وظیفهای كه انسان در موضوع انتخاب دوست بعد از احراز شرایط فوق دارد، این است كه با آزمودن دوستِ خویش، صداقت و واقعی بودن و ساختگی نبودن آن شرایط را به دست آورد.
حساسیت نسبت به نماز اول وقت؛
امانتداری؛
مضایقه نكردن از داراییهای خود و دوست را شریك مالی خود دانستن؛
سه بار عصبانی كردن او (اگر در اوج عصبانیت از حدود دوستی تجاوز نكرد، شایستهی دوستی است)؛
میزان همراهی با دوست هنگام بروز سختیها و مشكلات.
نكتهای كه در این قسمت شایان ذكر میباشد، این است كه این آزمایش در مراحل اولیه انتخاب دوست باید انجام شود تا انسان از دارابودن شرایط دوستی به اطمینان برسد و اینگونه نیست كه انسان همیشه و در همه حالات و موقعیتها در صدد آزمایش دوستش باشد. بنابراین وقتی به اطمینان دست یافت، دیگر نیازی به آزمودن دوست نیست.
در سوره فرقان خداوند حال برخی ظالمان را اینگونه بیان میدارد: ‹‹(روز قیامت) روزی است كه میبینی ظالم (از شدت حسرت) دست خود را میگزد و (میگوید:) ایكاش با فلان شخص دوست نمیشدم!››
امیر المؤمنان سلام الله علیه میفرماید: كسی كه شخصیت او بر شما مشتبه شد و از دین او اطلاعی نداشتید، به دوستانش نگاه كنید؛ اگر آنان از اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس بدانید كه او نیز هیچ بهرهای از دین خدا ندارد1.
در مورد دوست، در احادیث مطالب زیادی بیان شده، اما در این گفتار به فضل خداوند متعال با استفاده از ایات نورانی قرآن كریم، برخی شرایط و ملاكهای انتخاب دوست را بیان میداریم.
1.ایمان
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنْ الْحَقِّ ممتحنه/1 ؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت میكنید؛ در حالی كه آنها به آنچه از حق برای شما آمده، كافر شدهاند.
2.احترام به مقدسات و مسائل دینی
در این دو ایه شریف خداوند صراحتاً از دوستی با كسانی كه دین مسلمانان را به باد سخریه و استهزا میگیرند، نهی فرموده است و به عنوان مثال و ذكر مصداق، بحث اذان را مطرح میفرماید.2
3. راستگویی
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ توبه/ 119؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
در تفسیر این ایه شریف آمده است: «صداقت شرط و ملاك اساسی دوستی است و اگر به دوست و همراه انسان، صدیق گفته شده است، بهخاطر صداقت او در رفتارش با دوست خود است».
4.دوستی دوطرفه
هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَكُمْ آلعمران/ 119؛ شما كسانی هستید كه آنها را دوست میدارید، اما آنها شما را دوست ندارند.
آری، اگر دوستی یكطرفه باشد، باعث ذلت و خواری میگردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود
چه خوش بی مهربونی هر دو سر بی
كه یك سـر مهـربـونی دردسـر بی
5.هماهنگی ظاهر و باطن
وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیكُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ آلعمران/ 119؛ و هنگامی كه شما را ملاقات میكنند، (به دروغ) میگویند: ایمان آوردهایم، اما هنگامی كه تنها میشوند، از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان میگزند.
6. خیرخواه بودن
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَایأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَاعَنِتُّمْ آلعمران/118؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نكنید؛ آنها از هر گونه شر و فسادی درباره شما كوتاهی نمیكنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید.
7.خوش اخلاقی
ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَكَ وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ فصلت/ 34؛ بدی را با نیكی دفع كن، ناگاه (خواهی دید) همان كس كه میان تو و او دشمنی میكند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
در مقابل، تحمل نكردن دیگران و تندخو بودن، باعث میشود آنان از اطراف انسان پراكنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ آلعمران/ 159؛ به (بركت) رحمت الهی، در برابر آنان (=مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده میشدند.
8.طرح دوستی با جنس مخالف ممنوع
مُحْصِنِینَ غَیرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ مائده/5 ؛ و زنان پاكدامن از مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب حلالاند، هنگامی كه مهر آنان را بپردازید و پاكدامن باشید، نه زناكار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید.
در این دو ایه خداوند از طرح دوستی با جنس مخالف نهی فرموده است. در ایه اول سخن از ترك دوستی دختران با پسران است و در ایه دوم ممنوع بودن دوستی پسران با دختران مطرح شده است.
در مورد این دو ایه 3 نكته قابل دقت است:
1.«أخدان» جمع خِِدن، به معنی دوست است؛ اما دوستیهایی كه دو ویژگی دارند: یكی اینكه پنهانی هستند و دیگری اینكه منشأ این نوع دوستیها شهوت و هوای نفس است.
2.علت جمع آمدن كلمه »أخدان« در ایه این است كه وقتی كسی برای فحشا و از روی شهوت دوست برمیگزیند، به یكی یا دوتا قانع نخواهد بود؛ چرا كه نفس انسانی وقتی به دنبال شهوات و خواستههای خود برود، حد توقف ندارد»4
3.در اینگونه دوستیها صداقت نیست؛ چرا كه قرآن دوستیهایی را كه بر اساس صداقت باشد، »صدیق« مینامد و تعبیر به خدن فقط در این دو ایه آمده است.
9.سربلندی در آزمایشها
یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمْ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِایمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ ممتحنه/10 ؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! هنگامی كه زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما ایند، آنها را آزمایش كنید ـ خداوند به ایمانشان آگاهتر است ـ هرگاه آنان را مؤمن یافتید، آنها را بهسوی كفار بازنگردانید.
بنابراین با توجه به حساس بودن بحث دوستی، وظیفهای كه انسان در موضوع انتخاب دوست بعد از احراز شرایط فوق دارد، این است كه با آزمودن دوستِ خویش، صداقت و واقعی بودن و ساختگی نبودن آن شرایط را به دست آورد.
راههای آزمایش دوست
حساسیت نسبت به نماز اول وقت؛
امانتداری؛
مضایقه نكردن از داراییهای خود و دوست را شریك مالی خود دانستن؛
سه بار عصبانی كردن او (اگر در اوج عصبانیت از حدود دوستی تجاوز نكرد، شایستهی دوستی است)؛
میزان همراهی با دوست هنگام بروز سختیها و مشكلات.
نكتهای كه در این قسمت شایان ذكر میباشد، این است كه این آزمایش در مراحل اولیه انتخاب دوست باید انجام شود تا انسان از دارابودن شرایط دوستی به اطمینان برسد و اینگونه نیست كه انسان همیشه و در همه حالات و موقعیتها در صدد آزمایش دوستش باشد. بنابراین وقتی به اطمینان دست یافت، دیگر نیازی به آزمودن دوست نیست.